ଶିବଙ୍କର ଆୟୁଧ ଭିତରେ ପିନାକ ଧନୁ ଓ ତ୍ରିଶୂଳ ମୁଖ୍ୟ । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆୟୁଧ ମଧ୍ୟରୁ କେତୋଟି ହେଉଛି, ଟଙ୍କ (ଛେଣି), କୃପାଣ, ବଜ୍ର, ଅଗ୍ନିଯୁକ୍ତ କପାଳ, ସର୍ପ, ଘଣ୍ଟା, ଅଙ୍କୁଶ ଓ ପାଶ ।
ଶିବଙ୍କର କେତୋଟି ହାତ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଉଲ୍ଲେଖ ମିଳେ । ସାଧାରଣତଃ ତାଙ୍କୁ ଦୁଇ ହାତ ବିଶିଷ୍ଟ ରୂପେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଲେ ମଧ୍ୟ ଚାରିହାତ, ଆଠହାତ ଓ ଦଶହାତ ଥିବା ଶିବଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ରହିଛି ।
ଶିବଙ୍କର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ସ୍ୱରୂପ ମଧ୍ୟ ଅଛି । ସେହି ବିଭିନ୍ନ ସ୍ୱରୂପ ମଧ୍ୟରେ ଉମାମହେଶ୍ୱର, ଅର୍ଦ୍ଧ-ନାରୀଶ୍ୱର, ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ, ପଞ୍ଚାନନ, ଏକବକ୍ତ୍ର, ପଶୁପତି, କୃତ୍ତିବାସ, ଦକ୍ଷିଣମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଯୋଗୀଶ୍ୱର ଆଦି ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ଶିବଙ୍କର ଏହିସବୁ ସ୍ୱରୂପ ଲିଙ୍ଗରୂପରେ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଆନ୍ତି । ଶିବଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା ଅପେକ୍ଷା ଏହି ଲିଙ୍ଗପୂଜା ଅଧିକ ପ୍ରିୟ । ଏହି ଲିଙ୍ଗ ପୁଣି ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇ ପ୍ରକାର । ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ଶିବଲିଙ୍ଗ ସ୍ୱୟଂଭୂ । ତାଙ୍କୁ କେହି ନିର୍ମାଣ କରି ନଥାନ୍ତି ବା ତାଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରୁ ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ନେଇ ହୁଏ ନାହିଁ । ଆଉ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ଶିବଲିଙ୍ଗ ଧାତୁ, ପ୍ରସ୍ତର ଓ ରତ୍ନାଦିରେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ । ତାହା ଚଳନ୍ତି ଶିବଲିଙ୍ଗ ।
ଶିବଙ୍କର ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗମାନ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ଖୁବ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ସେହି ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋର୍ତିଲିଙ୍ଗ ହେଉଛନ୍ତି, ୧- ଗୁଜୁରାଟ ପ୍ରଭାସତୀର୍ଥର ଶ୍ରୀସୋମନାଥ, ୨- ଗୁଜୁରାଟ ଦ୍ୱାରକା ନିକଟସ୍ଥ ଶ୍ରୀନାଗେଶ୍ୱର, ୩- ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶର ନର୍ମଦା ନଦୀ ମଧ୍ୟସ୍ଥଳରେ ଓଁ ଆକାରର ଏକ ଦ୍ୱୀପର ଶ୍ରୀଓଁକାରେଶ୍ୱର, ୪- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ନାସିକ୍ ନିକଟସ୍ଥ ଗୋଦାବରୀ ନଦୀର ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥଳର ଶ୍ରୀତ୍ର୍ୟମ୍ବକେଶ୍ୱର, ୫- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଅଉରଙ୍ଗାବାଦ-ଦୌଲତାବାଦ-ଏଲୋରା ନିକଟ ଶ୍ରୀଘୃଷ୍ଣେଶ୍ୱର, ୬- ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ପୁନେ ନିକଟସ୍ଥ ସହ୍ୟାଦ୍ରି ପର୍ବତର ଶ୍ରୀଭୀମାଶଙ୍କର, ୭- ତାମିଲନାଡ଼ୁର ରାମେଶ୍ୱରମ୍ର ରାମନାଥ ଶ୍ରୀରାମେଶ୍ୱର, ୮- ଆନ୍ଧ୍ରପ୍ରଦେଶର କୃଷ୍ଣାନଦୀକୂଳସ୍ଥ ଶ୍ରୀଶୈଳମ୍ ପର୍ବତର ଶ୍ରୀମଲ୍ଲିକାର୍ଜୁନମ୍, ୯- ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ଦେଓଘର ବା ବୈଦ୍ୟନାଥ ଧାମର ଶ୍ରୀବୈଦ୍ୟନାଥ, ୧୦- ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର କାଶୀ ବନାରସ ବା ବାରାଣସୀର ଶ୍ରୀବିଶ୍ୱନାଥ ଏବଂ ୧୧- ହିମାଳୟ ପର୍ବତ କୋଳସ୍ଥ ଉତ୍ତରାଖଣ୍ଡ ରାଜ୍ୟର ଶ୍ରୀକେଦାରନାଥ ।
ତେବେ ଏ ସଂପର୍କରେ ଗୋଟିଏ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଷୟ ହେଉଛି, ଆମ ରାଜ୍ୟର ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ବିରାଜମାନ ଶ୍ରୀଲିଙ୍ଗରାଜ ହେଉଛନ୍ତି ଏହି ଦ୍ୱାଦଶ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କର ଅଧୀଶ୍ୱର । ସବୁ ଜ୍ୟୋତିର୍ଲିଙ୍ଗ ଶ୍ରୀଲିଙ୍ଗରାଜଙ୍କର ଅଂଶବିଶେଷ । ଏ ସଂପର୍କରେ 'ଏକାମ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରିକା' ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନିର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଟ ଭାବେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ।
ଆମ ଦେବଦେବୀ . ୫୭