'ଭାତ' ଆଉ 'ଶୁଖା ରୁଟି' ବାହାରକୁ ଯଥାକ୍ରମେ ଓଡ଼ିଆ ଏବଂ ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାର ସଂସ୍କୃତିର ପ୍ରତୀକ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା କହିବା ପଛରେ କବିଙ୍କ ମାନସିକ ଜ୍ୱାଳା ବାରି ହୋଇପଡେ଼ । ବସ୍ତୁତଃ ନିଜର ଶିକ୍ଷାଗତ ଯୋଗ୍ୟତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷା-ସାହିତ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ତହିଁରୁ ଆହୃତ ମୂଲ୍ୟବାନ ସମ୍ପଦରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା-ସାହିତ୍ୟକୁ ପୁଷ୍ଟ କରିବା ଗଙ୍ଗାଧରଙ୍କର ପ୍ରମୁଖ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା । ଲିପି ସଂସ୍କାର ଆଳରେ ଓଡ଼ିଆ ଲିପି ପରିବର୍ତ୍ତନ ରେ ଯଥେଚ୍ଛାଚାର ନଘଟିବାପାଇଁ ସେ 'ଉତ୍କଳଭାରତୀଙ୍କ ଉକ୍ତି' କବିତା ଜରିଆରେ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ । ମାତୃଭୂମି, ମାତୃଭାଷା ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଆବେଗିକ ଦୁର୍ବଳତା ତାଙ୍କ କାବ୍ୟ-କବିତା ଓ ଗଦ୍ୟ ରଚନାବଳୀରୁ ବାରି ହୋଇପଡେ଼ । ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ଏହି ପଦଟି ଏବେ ବି ଅଗଣିତ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ମୁହଁରେ ସୂକ୍ତି ହୋଇ ଫୁଟୁଛି -
ମାତୃଭୂମି ମାତୃଭାଷାରେ ମମତା ଯା'ହୃଦେ ଜନମି ନାହିଁ
ତାକୁ ଯେବେ ଜ୍ଞାନୀ ଗଣରେ ଗଣିବା ଅଜ୍ଞାନ ରହିବେ କାହିଁ ?
(ମାତୃଭୂମି-ଅର୍ଘ୍ୟଥାଳୀ)
ଭାରତୀ କାନନରେ ଭ୍ରମଣ କରି ଉପାଦେୟ ଫୁଲ ତୋଳିବେ ଏବଂ ତହିଁରେ ଉତ୍କଳ ଭାରତୀଙ୍କୁ ସଜେଇବେ, ଅପର ଅର୍ଥରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ସମୃଦ୍ଧ କରିବେ, ଏହା ଗଙ୍ଗାଧରଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ।
ତାଙ୍କ ରଚିତ ଆଦ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ କୃତି ହେଉଛି 'ରସ-ରତ୍ନାକର' । ଅମିନରୂପେ ବରପାଲି ଜମିଦାରିରେ ଚାକିରି କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଗଙ୍ଗାଧର ତନ୍ତଚାଳନା ସହିତ ସାହିତ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟ କରୁଥିଲେ । ବେଳେବେଳେ ଛାନ୍ଦ ରୀତିରେ କବିତା ବି ଲେଖୁଥିଲେ । ବୋଧହୁଏ ୧୮୮୨ରୁ ୧୮୮୫ ମଧ୍ୟରେ କୌତୂହଳ ବଶତଃ ଉଷା-ଅନିରୁଦ୍ଧଙ୍କ ପ୍ରେମ ଆଖ୍ୟାନକୁ ମଧ୍ୟକାଳୀନ ଓଡ଼ିଆ ରୀତିକାବ୍ୟ ଆଦର୍ଶରେ ଲେଖିଛନ୍ତି । ରାକ୍ଷସ ବାଣର କନ୍ୟା ଉଷା । ବାଣର ହଜାରେ ହାତ । ବାଣର ରାଜଧାନୀ ରକ୍ତପୁର । ଯୁବତୀ ଉଷା ସ୍ୱପ୍ନରେ ଅନିରୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ । ଅନିରୁଦ୍ଧ କୃଷ୍ଣପୁତ୍ର ପ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନଙ୍କ ସନ୍ତାନ । ଉଷାର ସଖୀ, ମନ୍ତ୍ରୀକନ୍ୟା ଚିତ୍ରଲେଖା ସିଦ୍ଧବିଦ୍ୟା ଜାଣିଥିଲେ । ଅନିରୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ନେଇଆସି ଉଷା ପ୍ରକୋଷ୍ଠରେ ଛାଡ଼ିଲା । ଏହା ଜାଣି ବାଣ ଅନିରୁଦ୍ଧକୁ ବନ୍ଦୀ କଲା । ନାରଦଙ୍କଠାରୁ ଏ ବାର୍ତ୍ତା ପାଇ କୃଷ୍ଣ-ବଳରାମ ସସୈନ୍ୟ ଆସିଲେ । ବାଣର ହଜାରେ ହାତକୁ ଛେଦନ କଲେ । ଅନିରୁଦ୍ଧ-ଉଷାକୁ ନେଇ ଦ୍ୱାରକା ଗଲେ ।
ରୀତିକାବ୍ୟ ଆଦର୍ଶରୁ ଏହା ଆଦ୍ୟ ଓ ପ୍ରାନ୍ତ 'ର' ବର୍ଣ୍ଣ ନିୟମରେ ରଚିତ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରାଗରେ କାବ୍ୟଟି ଆଠଛାନ୍ଦ ବିଶିଷ୍ଟ ରଚନା । ଆରମ୍ଭରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ମଙ୍ଗଳାଚରଣ କରାଯାଇଛି । କାବ୍ୟର ଶୈଳୀ ସମ୍ପର୍କରେ ଏହିଭଳି ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି କବି-
ର-ଥାଇ ଆଦ୍ୟ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଭାବ ସୁମଧୁର
ରସଯୁତ ପଦ ହେଉ ବୁଧ ଚିତ୍ତହର ।